Artystyczne związki z Wiedniem odrębnych niegdyś miast Bielska i Białej, tworzących od połowy XXw. wspólne miasto Bielsko-Biała, siegają czasów Austro-Węgier i II połowy XIX wieku. Szczególnie blisko związało się ze stolicą monarchii habsburskiej poprzez swoje elity mieszczeańskie i burżuazyjne przemysłowe Bielsko, wchodzące w skład prowincji Sląsk Austriacki.
Dzięki uzyskaniu w 1855 roku bezpośredniego połączenia kolejowego z Wiedniem elity te utrzymywały coraz ściślejsze kontakty handlowe, finansowe, a następnie również polityczne (poprzez parlament) i kulturalne z metropolią nad Dunajem. Owocem tych wpływów było wzorowanie architektury i urbanistyki rozwijającego się i modernizującego się miasta na rozwiązaniach stołecznych, przyjęcie w tym zakresie pewnego stylu naśladownictwa, który po latach miał przynieść Bielsku miano „małego Wiednia”. Walny udział w kształtowaniu takiego wizerunku miasta nad Białą mieli architekci i artyści wiedeńscy, nieraz o głośnych nazwiskach, którzy zostali zaangażowani przez władze administracyjne i kościelne, a także klientelę prywatną do zaprojektowania różnych budowli i ich wyposażenia. Był to okres wielkiego ruchu budowlanego w Bielsku, kiedy wznoszono liczne obiekty użyteczności publicznej, mieszkalne i przemysłowe. Zakres więc prac architektów i artystów z Wiednia był zwłaszcza w okresie istnienia monarchii austro-wegierskiej (t.j. do 1918 roku) dość szeroki.
Wykaz dzieł wiedeńskich architektów w Bielsku zapoczątkowuje przebudowa zamku książąt Sułkowskich dokonana w latach 1855-1857 przez budowniczego Jana Potzelmeyera. Co prawda przebudowa ta nie była zbyt udana – poza neoromańską kaplicą św. Anny – nie mniej była to pierwsza próba przeniesienia modnych wówczas tendencji architektonicznych na grunt bielski. Inny wiedeński architekt Ludwig Schöne współuczestniczył w zaprojektowaniu synagogi wzniesionej w 1881 roku, a zniszczonej w 1939 roku, utrzymanej w stylu neoromańskim wzbogaconym elementami mauretańsko- orientalnymi.
W tym samym roku dokonano przebudowy kościoła ewangelickiego w Bielsku według planów jednego z najsłynniejszych architektów wiedeńskich i europejskich II połowy XIX wieku – Henryka Ferstla, twórcy pomikowego Kościoła Wotywnego w Wiedniu i tamtejszego Uniwersytetu. Nadał on kościołowi bielskiemu kostium noogotycki z licznymi odwołaniami do historii protestantyzmu.
Znakomitym dziełem kolejnego architekta wiedeńskiego stał się gmach Teatru Miejskiego w Bielsku, wzniesiony w latach 1889-1890 według planów Emila von Forstera, znanego autora wiedeńskiej Opery Komicznej. Budowla otrzymała kształt historyzujący, została ozdobiona licznymi rzeźbami oraz bogatą ornamentyką. Warto dodać, że w wyposażeniu wnętrz uczestniczyli znani artyści wiedeńscy, w tym Franciszek Rottonara i Jan Kautsky twórcy kurtyny teatralnej. Natomiast w 1905 roku przebudowy wnętrza teatru dokonali inni wielcy architekci znad Dunaju – Ferdynand Fellmer i Henryk Helmer, twórcy znanych europejskich budowli teatralnych. Teatr Miejski w Bielsku zarówno ze względu na swoją architekturę , repertuar oraz działalność impresaryjną, stał się w roku 1945 najwymowniejszym symbolem powiązań artystyczno-kulturalnych Bielska z Wiedniem.
Wspomniani wybitni architekci wiedeńscy poprzez swoje dzieła niewątpliwie włączyli Bielsko w obręb sztuki europejskiej II połowy XIX wieku. Ich działalność kontynuowali już w XX wieku następni artyści z tego kręgu.
Ich poczet otwiera wiedeński rzeźbiarz Franciszek Kogel, uczeń wymienionego Henryka Helmera. Był on twórcą pomnika Marcina Lutra wystawionego w 1900 roku przed wspomnianym kościołem ewangelickim. Pomnik ten, jedyny w Polsce, jest wybitnym dziełem symbolicznym.
Cała grupa architektów została zaangażowana w przygotowanie planu uporządkowania urbanistycznego Bielska i wyznaczenia kierunków jego rozwoju w XX wieku. Głównym projektantem był Max Fabiani, współpracownik największego architekta okresu secesji Otto Wagnera, który zaprojektował radialny rozwój miasta na wzór stolicy Austrii. Jego działania wspierali profesorowie Camillo Sitte i Franciszek von Gruber. Należy dodać, że Fagiani pozostawił w Bielsku wybitne dzieło wczesnego modernizmu- gmach kawiarni „Europa” (obecnie „Patria”) zbliżone do projektów jego mistrza.
Z kręgu Otto Wagnera pochodził twórca budynku filii Banku Austro-Węgierskiego przy obecnej ulicy 1-go Maja 6 , wzniesionego w 1900r. Jest to jeden z nejpiękniejszych przykładów zastosowania wzorów wiedeńskiej secesji w mieście nad Białą. Wszakże głównym dziełem w tym stylu pozostaje kościół św. Mikołaja przebudowany w latach 1908-1910 według planów Leopolda Bauera, znakomitego architekta wiedeńskiego, następcy mistrza Wagnera.Stworzył on charakterystyczną wieżę tej świątyni, stylizowaną na wenecką campanillę, która stała się odtąd z daleka widocznym wyznacznikiem całego miasta. W zaprojektowaniu wnętrza kościoła wzięli udział także inni twórcy z Wiednia: rzeźbiarz Ottmar Schimkowitz oraz malarz rodem z Bielska Richard Harfinger, autor secesyjnych witraży będących prawdziwą ozdobą świątyni.
Leopold Bajer zaprojektował także obszerną kamienicę w Białej przy Placu Opatrzności wyposażoną w interesującą dekorację secesyjną (1903).
Ważną role odebrali rowniez w Bielsku architekci Ernest Lindner i Teodor Schreier, autorzy budynku gminy i gimnazjum żydowskiego z 1904 roku o wspaniałej ornamentyce elewacji. Mieli oni również na swym koncie zaprojektowanie szeregu okazałych kamienic, a pierwszy z nich był twórcą monumentalnego gmachu Szkoły Przemysłowej powstałego w 1912 roku.
Łączy on w sobie elementy historyzmu (wręcz pałacowe) z rozwiązaniami stylu secesji. Swoje dzieła pozostawił w Bielsku także inny wybitny architekt wiedeński Hans Mayr, twórca późniejszych, monumentalnych cmentarzy wojennych. Zaprojektował on w 1910 roku nowy cmentarz ewangelicki w charakterze ogrodu z interesującym kompleksem zabudowań utrzymanych w stylu secesji. W tym samym roku powstała według jego planów oraz Teodora Mayera z Wiednia zabudowa pasażu handlowego przy gmachu miejskiej Kasy Oszczędności.
Współpracę z wiedeńskimi architektami kontynuowało Bielsko jeszcze po I wojnie światowej, pomimo zmienionej sytuacji politycznej. W 1922 roku powstał wielki gmach mieszkalno-biurowy spółki „Buko” przy ul. Inwalidów autorstwa Zygfryda Sitte i Hansa Jakscha utrzymany w stylu wiedeńskiego modernizmu. Kilka willi dla bielskich przemysłowców zaprojektował w latach 20-tych wybitny architekt Wiktor Fenzl, natomiast wspomniany Zygfryd Sitte zaplanował mini-osiedle przy ul. Chopina, nawiązujące w stylu do neogotyku i niemieckich osad chłopskich. Na tych realizacjach, generalnie rzecz biorąc, skończyły się działania architektów z Wiednia w Bielsku, a ich miejsce zajęli teraz przedstawiciele polskich szkół architektonicznych.
Niemal wszystkie budowle zaprojektowane przez wiedeńczyków w Bielsku i Białej przetrwaly do obecnych czasów w niezmienionej postaci, wiele z nich zostało już uznanych za zabytki i pomniki sztuki. Pozostają nadal świadectwem dawnej świetności dwumiasta i jego artystycznych związków ze stolicą Austrii.
Jerzy Polak
